Czy zrównoważony rozwój jest rozwiązaniem ?

Czym jest zrównoważony rozwój (sustainability) ?

Niełatwo jest zdefiniować to pojęcie. Hodowcy, agronomowie i naukowcy zajmujący się agrotechniką rozumieją zrównoważony rozwój jako działania prowadzące do otrzymywania wysokich plonów i wysokiej produkcji. Niektórzy z nich uważają, że dla utrzymania zrównoważonego rozwoju wdrożone mogą być przeróżne środki. Ten punkt widzenia rewidują ekologowie. Uważają oni, że metody przyjęte przy kreowaniu wzrostu plonów są krytyczne. Ekologiczna definicja zrównoważonego rozwoju obejmuje też działania zapobiegające degradacji środowiska naturalnego. Ekonomiści z kolei podkreślają rolę skutecznego i długoterminowego korzystania z zasobów. Dla socjologów i antropologów z kolei zrównoważony rozwój ma sens tylko wówczas gdy chroni on tradycyjne wartości i instytucje.

Termin „zrównoważony rozwój” pojawił się w przestrzeni społecznej w 1987 roku gdy The World Commission on Environment and Development ogłosiło raport „Our Common Future”. Raport ten wzbudził szerokie zainteresowanie zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się, zwracając uwagę na zagrożenie, jakie niesie dla środowiska naturalnego światowy rozwój ekonomiczny. W raporcie tym określono zrównoważony rozwój, jako rozwój, który jest w stanie sprostać wymaganiom teraźniejszości, ale nie odbiera przyszłym pokoleniom możliwości realizacji ich potrzeb.

Ogromne znaczenie ma tu zatem perspektywa ekologiczna. Do rozwoju ekologii przyczyniają się również badania naukowe, rozwój laboratoriów, implementacja narzędzi matematycznych.

Bardzo duże znaczenie ma tutaj współpraca między ekologami i naukowcami zajmujących się agrotechniką. Powołali oni liczne centra naukowo-badawcze. Jednym z nich jest International Agricultural Research Centers. Powstały też instytucje niezależne, takie jak Multiple Cropping Centre na Chiang Mai Uniwversity w Tajlandii.

W Tajlandii powstały plantacje ryżu stanowiące zmodyfikowane ekologiczne systemy. Każda plantacja została uformowana w oparciu o zasoby naturalne. Naturalne fałdy ziemi stanowią granice upraw. W obszarze upraw w sposób naturalny rodzą się plony, ale też działają szkodniki i rozwijają się chwasty. W obszarach tych ponadto żyją zwierzęta, takie jak drapieżne ptaki. W przestrzeni tej zachodzą naturalne procesy ekologiczne:

- naturalny konflikt biologiczny pomiędzy rosnącym tam ryżem, a rozwijającymi się chwastami

- biologiczna rywalizacja pomiędzy ryżem, a szkodnikami

- neutralizacja szkodników przez ich naturalnych wrogów, np. drapieżne ptaki.

Dodatkowo te ekologiczne procesy są regulowane przez kultywację obszarów, nawożenie, kontrolę poziomu wody, poziomu szkodników i chorób.

Jednak te ekologiczne działania są także wypadkową ekonomicznych decyzji i rozwiązań socjalnych. Plantatorzy ryżu współpracują lub konkurują ze sobą, wchodzą w określone relacje z rynkiem zewnętrznym. Tworzy to swoisty system socjoekonomiczny, a nieco precyzyjniej jest to system ekologiczny, który ma socjoekonomiczne granice. Taki agro-socjo-ekonomiczno-ekologiczny system nazwiemy agroekosystemem. Agroekosystem posiada określoną wydajność (performance). Na wydajność składają się produktywność, stabilność, odporność.

Wielu ekologów podkreśla znaczenie upraw różnorodnych. Charakteryzuje je duże bogactwo gatunków. Oznaczają się one bowiem stabilnością i działają prężnie. Jednak takie uprawy różnorodne mogą funkcjonować tylko w stabilnym środowisku. Nieprzewidywalne środowisko, również społeczne nie daje możliwości rozwoju wydajnych upraw.

Choć możliwe jest stworzenie całkiem sztucznych ekoagrosystemów, wyizolowanych, odpornych na zmiany klimatyczne i sztucznie stymulowanych, np. przy pomocy nawozów, to jednak wydajność typowych farm zależy też od szczodrości naturalnego środowiskiem i jest narażona na zniszczenia wywołane działaniem naturalnych.

W 2005 roku ONZ wydał dokument zatytułowany Millennium Ecosystem Assessment (MA), który opisywał różne ekosystemy istniejące na świecie oraz procesy, które na nie wpływają. Raport wskazywał na znaczenie tzn. „ecosystem services” - oznaczających elementy ekosystemu i korzyści dla ludzi wynikające z działania tych elementów. Te korzyści mogą dotyczyć zaopatrzenia w wodę, istnienia określonych gatunków roślin i zwierząt, oraz działania owadów, które zapylają rośliny oraz istnienia geochemicznych cykli, które usuwają produkowane przez ludzi zanieczyszczenia z powietrza i wody, które konsumujemy.

Jakie są technologie i „narzędzia” kreujące zrównoważony rozwój w rolnictwie.

To przede wszystkim tzw. intercropping, czyli praktyka uprawiania dwóch lub więcej roślin na danym obszarze. Łączymy tu dwa ekologiczne zjawiska. Konkurencję z jednej strony i współwystępowanie (mutualizm). Często dwa gatunki uprawiane na tym samym obszarze konkurują ze sobą i farmerzy celowo sieją je obok, aby proces tej konkurencji stymulował uprawę. Jednak zachowują też konieczną odległość, tak aby rywalizacja nie miała charakteru destrukcyjnego. Rozwijające się rośliny, np. drzewa mogą „walczyć” między sobą o przestrzeń, jaką będą zajmować, ale równocześnie dostarczać sobie np. nitrogeny.

Intercropping ma wiele zalet. Pozwala on lepiej korzystać z zasobów. Współdzielić dostęp do odżywczych ziem, energii słonecznej, zwiększać ilość owadów i bakterii zaangażowanych w wspieranie rozwoju roślin.

Najbardziej znane strategie intercroppingu to:

- mixed cropping – rośliny są mieszane często przypadkowo na dostępnym terenie

- row cropping – tworzymy mieszane rzędy roślin

- relay cropping – rośliny są uprawiane na danym obszarze w różnym czasie. Zatem niektóre rośliny mogą być posadzone po upływie danego czasu.

Kolejnym narzędziem kreującym zrównoważony rozwój w rolnictwie jest wspieranie bioróżnorodności - „biodiversity”. Działania te obejmują utrzymywanie kolekcji zasobów genetycznych. FAO ocenia, że istnieje 6 milionów takich kombinacji przechowywanych przez tysiąc banków genetycznych. Zasoby te są monitorowane przez Global Crop Diversity Trust, założony w 2004 roku. Jednak zagrożeniem dla bioróżnorodności jest niszczenie środowiska. To na przykład szkodliwe działanie nawozów i pestycydów, które niszczy ziemię i zasoby wodne. Konieczne jest zatem stworzenie systemu ochrony, zwłaszcza ochrony lasów, których istnienie stymuluje zjawisko bioróżnorodności. Niestety na dzień dzisiejszy tylko 12 % planety pozostaje pod jakąś formą ochrony. To daje 18 mln kilometrów kwadratowych ziemi i trzy miliony kilometrów kwadratowych chronionych wód. Jednak nawet chronione obszary bywają źle zarządzane i są narażone na skutki zmian klimatu, zanieczyszczenie, nieodpowiedzialną turystykę, rozwój infrastruktury i roszczenia wobec zasobów gruntowych i wodnych.

W końcu zrównoważony rozwój zależy od ludzi. Np. od funkcjonowania farm rodzinnych i ich relacji ze środowiskiem biologicznym, fizycznym, ale też społecznym, ekonomicznym i politycznym. Choć tradycyjnie gospodarstwa rolnicze są zarządzane przez mężczyzn, w ostatnich latach obserwujemy wzrost znaczenia kobiet przy ich funkcjonowaniu. Są one na przykład odpowiedzialne za przeszczepianie, pielenie i zbieranie plonów.

Struktura i sposób organizacji gospodarstw domowych decyduje o tym, czy są one w stanie uniknąć nieszczęścia, jakim jest ubóstwo. Anirudh Krishna badał gospodarstwa domowe w Indiach, Ugandzie i Kenii. W Zachodniej Kenii naukowcy przebadali 1700 gospodarstw domowych. Okazało się, że istnieje pewna sekwencja zdarzeń, które zabezpieczają rodzinę przed pojawieniem się ubóstwa. To:

- uzyskanie dostępu do wody

- zakup odzieży

- naprawa domu (w szczególności stan techniczny dachu)

- podstawowa edukacja dla dzieci

- dostęp do takich dóbr żywnościowych, jak np. kurczaki

- nabycie owcy lub kozy

Jeśli powyższe warunki zostaną spełnione, możemy mówić, że rodzinie nie grozi ubóstwo.

Kolejne fazy to:

- założenie hodowli bydła

- poprawa jakości domu i mebli

- edukacja dla dzieci na poziomie szkoły średniej

- kupno, lub dzierżawa ziemi

Jeśli te warunki zostaną spełnione, można mówić o zamożności danego gospodarstwa.

Kolejne sekwencje to:

- zakup bydła mlecznego

- zakup działki

- zbudowanie solidnego domu

- inwestowanie pieniędzy w przedsięwzięcia ekonomiczne.

Bardzo ważnym czynnikiem służącym wdrożeniu zrównoważonego rozwój w rolnictwie jest dostęp do ziemi. Ma on kluczowe znaczenie, ale nie jest warunkiem koniecznym. Jednak posiadanie własnych gruntów zwiększa zainteresowanie plantatorów użyźnianiem ziemi, dbaniem o jakość wody i pozostałych zasobów koniecznych dla wydajnej uprawy. W ostatnich latach systemy prawne w niektórych krajach afrykańskich zaproponowały rozwiązania umożliwiające łatwiejszy dostęp do ziemi. W Erytrei zapewniono między innymi dożywotni dostęp do gruntów. Zbliżone rozwiązania zaproponowano w Ugandzie, Tanzanii i Mozambiku. Kolejnym rozwiązaniem były działania lokalnych organizacji społecznych w celu rozwiązywania pojawiających się sporów i problemów dotyczących własności ziemi. Umożliwiło to między innymi przeciwdziałanie zawyżaniu wartości ziemi w przypadku jej sprzedaży.

Artykuł na podstawie książki „One billion hungry, can we feed the world”, Gordona Conwaya.

POWRÓT DO SEKCJI "MOŻLIWE ROZWIĄZANIA"